Mámleketimiz basshısınıń 2024-jıl 10-iyundegi "Operativ-izlew hám tergew jumısında shaxstıń huqıqları menen erkinliklerin isenimli qorǵaw kepilliklerin bunnan bılay da kúsheytiw ilajları haqqında"ǵı Pármanına muwapıq, usı jıldıń 1-yanvarınan rayonlıq, qalalıq sudlarda tergew sudyaları óz jumısın basladı. 2025-jıl 28-yanvar kúni qol qoyılǵan "Ózbekstan Respublikasınıń ayırım nızam hújjetlerine shaxstıń huqıqları menen erkinliklerin isenimli qorǵaw kepilliklerin bunnan bılay da kúsheytiwge qaratılǵan ózgerisler hám qosımshalar kirgiziw haqqında"ǵı Nızam menen tergew sudyasınıń wákillikleri belgilendi. Usı nızam tiykarında Jınayat-processual kodeksine de bir qatar ózgerisler hám qosımshalar kirgizildi. Bárinen burın, Jınayat-processual kodeksi jańa 31-1-statya menen tolıqtırılıp, tergew sudyasınıń wákillikleri belgilendi. Oǵan bola, tergew sudyası jeke ózi jumıs alıp barıp, usı Kodekste názerde tutılǵan tártipte sudqa shekemgi is júrgiziw basqıshında shaxstıń huqıqları, erkinlikleri hám nızamlı máplerine ámel etiliwi ústinen sud qadaǵalawın ámelge asıradı. Sonı ayrıqsha atap ótiw kerek, qamaqqa alıw yamasa úy qamaǵı túrindegi qáwipsizlik ilajın qollanıw, qamaqta saqlaw yamasa úy qamaǵı múddetin sozıw, uslap turıw múddetin qırıq segiz saatqa shekem sozıw, pasporttıń (hareketleniw hújjetiniń) ámel etiwin toqtatıp turıw, ayıplanıwshını lawazımınan shetletiw, shaxstı medicinalıq mákemege jaylastırıw, ayıplanıwshınıń medicinalıq mákemede bolıw múddetin sozıw, ólikti eksgumatsiyalaw, pochta-telegraf jóneltpelerin xatlaw, prokurordıń gúwa hám jábirleniwshiniń (puqaralıq dawagerdiń) kórsetpelerin aldınnan bekkemlew, tintiw ótkeriw, telefonlar hám basqa telekommunikaciya qurılmaları arqalı alıp barılatuǵın sóylesiwlerdi esitip turıw, olar arqalı jiberiletuǵın málimlemeni alıw, múlkti xatlaw haqqındaǵı ótinishlerdi kórip shıǵıw tergew sudyasınıń wákilliklerine kiredi. Sonday-aq, Kodekstiń 121-3-statyası "Kórsetiwlerdi aldınnan bekkemlep qoyıw haqqındaǵı iltimasnama sorastırıw, dáslepki tergew júrgizilip atırǵan orındaǵı jınayat isleri boyınsha rayonlıq (qalalıq) sudınıń tergew sudyası tárepinen, usı sudtıń sudyası bolmaǵan yamasa kórsetiwlerdi aldınnan bekkemlep qoyıw haqqındaǵı iltimasnamanı kórip shıǵıwda onıń qatnasıwın biykarlaytuǵın jaǵdaylar bar bolǵan jaǵdayda bolsa Qaraqalpaqstan Respublikası sudı, wálayatlıq, Tashkent qalalıq sudı baslıǵınıń kórsetpesine bola basqa tiyisli sudtıń tergew sudyası tárepinen jeke tártipte kórip shıǵıladı" degen sózlerden ibarat birinshi bólim menen tolıqtırıldı. Bunnan tısqarı, Jınayat-processual kodeksi burın joq bolǵan 158-1, 158-2 hám 158-3 statyalar menen de tolıqtırıldı, olar tintiw ótkeriw procesi menen baylanıslı. Haqıyqatında da, tintiw ótkeriw ushın tiykarlar bar bolǵanda prokuror, tergewshi yaki sorastırıwshı tintiw ótkeriw haqqında iltimasnama qozǵaw haqqında onı ótkeriw ushın tiykarlardı bayan etken halda qarar shıǵaradı. Bul qaǵıyda kodekstiń 158-1-statyasında óz kórinisin tapqan. Tintiw ótkeriw haqqında iltimasnama qozǵatıw haqqındaǵı qararǵa iltimasnamanı tiykarlawshı zárúr materiallar qosımsha etiledi. Tergewshiniń yamasa sorastırıwshınıń tintiw ótkeriw haqqında iltimasnama qozǵaw haqqındaǵı qararı hám zárúr materiallar prokurorǵa jiberiledi. Prokuror bolsa ótinishtiń tiykarlılıǵın tekserip, oǵan razı bolǵan jaǵdayda, sol qarar hám zárúr materiallardı sudqa jiberedi. Keshiktirip bolmaytuǵın jaǵdaylarda tintiw tergewshiniń yamasa sorastırıwshınıń qararına tiykarlanıp sudtıń kelisimisiz ótkeriliwi múmkin, biraq keyin ala sud hám prokuror ótkerilgen tintiw haqqında jigirma tórt saat ishinde xabardar etiledi. Xabarda keshiktirip bolmaytuǵın jaǵdaylar anıq kórsetiliwi kerek. Tintiw ótkeriw haqqındaǵı qarardıń nızamlılıǵın tekseriw ushın bul xabarnama tergewshiniń yamasa sorastırıwshınıń tintiw ótkeriw haqqındaǵı qararınıń, tintiw protokolınıń hám zárúr materiallardıń kóshirme nusqaları qosımsha etiledi. Usı xabardı hám oǵan qosımsha etilgen materiallardı alǵannan soń, sudya ótkerilgen tintiwdiń nızamlılıǵın qırq segiz saat ishinde usı Kodekstiń 158-2 hám 158-3-statyaları tártibinde tekseredi hám onıń nızamlılıǵı yamasa nızamǵa qayshı ekenligi haqqında qarar shıǵaradı. Eger sudya ótkerilgen tintiwdi nızamǵa qarsı dep tapsa, tintiw ótkeriw waqtında alınǵan barlıq dáliller usı Kodekstiń 95-1-statyasına muwapıq maqul emes dep tabıladı. Tintiw ótkeriw haqqındaǵı iltimasnama sorastırıw yamasa dáslepki tergew júrgizilip atırǵan orındaǵı jınayat isleri boyınsha rayon (qala) sudınıń tergew sudyası tárepinen, usı sudtıń sudyası bolmaǵan yamasa tintiw ótkeriw haqqındaǵı iltimasnamanı kórip shıǵıwda onıń qatnasıwın biykarlaytuǵın jaǵdaylar bar bolǵan jaǵdayda bolsa Qaraqalpaqstan Respublikası sudı, wálayat, Tashkent qalası sudınıń baslıǵınıń kórsetpesine bola basqa tiyisli sudtıń tergew sudyası tárepinen jeke tártipte kórip shıǵıladı. Tintiw ótkeriw haqqındaǵı iltimasnama materiallar kelip túsken waqıttan baslap segiz saattan keshiktirmey jabıq sud májilisinde kórip shıǵıladı. Sud májilisinde prokuror, zárúr jaǵdayda tergewshi, sorastırıwshı qatnasadı. Bul sud májilisi prokurordıń bayanatı menen baslanadı, ol bul tergew háreketin ótkeriw zárúrligin tiykarlap beredi. Keyin usınılǵan materiallar tekseriledi. Bunnan keyin sudya ajırım shıǵarıw ushın óz aldına bólmege kiredi. Sudya ótinishti kórip shıǵıp, tintiw ótkeriw yamasa onı biykarlaw haqqında qarar shıǵaradı. Sudyanıń tintiw ótkeriwden bas tartıw haqqındaǵı ajıratı tiykarlanǵan bolıwı kerek. Bul ajıratpa oqıp esittirilgen waqıttan baslap kúshke kiredi. Sud tintiw ótkeriwdi prokurorǵa, sorastırıwshıǵa yaki tergewshige tapsıradı. Sudyanıń tintiw ótkeriw haqqındaǵı yamasa tintiw ótkeriwdi biykarlaw haqqındaǵı ajıratıwına ózine qarata tintiw ótkerilgen shaxs ajıratpa orınlanǵan kúnnen baslap jigirma tórt saat ishinde apellyaciya tártibinde shaǵım etiwi, prokuror bolsa ajıratpa shıǵarılǵan kúnnen baslap usı múddet ishinde apellyaciya tártibinde protest beriwi múmkin. Apellyaciya shaǵımı (protesti) ajırımdı shıǵarǵan sud arqalı beriledi, bul sud jigirma tórt saat ishinde olardı materiallar menen birge apellyaciya instanciyası sudına jiberiwi shárt. Apellyaciya instanciyası sudınıń sudyası usı materiallardı shaǵım (protest) menen birge kelip túsken waqıttan baslap jigirma tórt saattan keshiktirmey jeke tártipte kórip shıǵıwı kerek. Esletip ótiw orınlı, apellyaciya shaǵımın (protestin) beriliwi sudtıń tintiw ótkeriw haqqındaǵı ajıratpasınıń orınlanıwın toqtatıp turmaydı. Tintiw ótkeriwden bas tartılǵan jaǵdayda, bul másele boyınsha qayta sudqa múrájat etiwge tintiw ótkeriwdi talap etetuǵın jańa jaǵdaylar júzege kelgende jol qoyıladı. Joqarıdaǵı nızamǵa muwapıq, Jınayat-processual kodeksine telefonlar hám basqa da telekommunikaciya qurılmaları arqalı alıp barılatuǵın sóylesiwlerdi esitip turıw, olar arqalı uzatılatuǵın málimlemeni alıw, múlkti xatlawǵa baylanıslı ózgerisler hám qosımshalar da kirgizildi.
Jınayat isleri boyınsha Nókis qalalıq sudınıń tergew sudyası D.J.SRAJATDINOV